Tytuł: DoMowy – rodzinne historie o słowach - warsztaty językowo-plastyczne w bibliotece

Opracowanie: Aleksandra Mostowska (współpraca: Małgorzata Leszko, Kasia Sołtan-Młodożeniec)

Krótki opis scenariusza:

Warsztaty zostały przygotowane z myślą o dzieciach w wieku 4-8 lat i rodzicach, którzy na co dzień towarzyszą im w rozwoju mowy i z zaciekawieniem obserwują, jak dzieci tworzą język. Zajęcia zbudowane są z dwóch części. Na pierwszą składają się zabawy (gry słowne) i czytanie tekstów literackich, które są okazją do odkrywania znaczenia słów, pobudzania wyobraźni, dodatkowo zachęcają do tworzenia słownika domowego, rodzinnego archiwum słów. Druga zaś to warsztaty plastyczne, które mają na celu spisanie i utrwalenie w formie obrazkowej rodzinnych słówek, powiedzonek, a także dziecięcych neologizmów.

Wiek uczestników: dzieci w wieku ok. 4-8 lat, rodzice, wielkość grupy: 10 dzieci + rodzice

Czas trwania: 2h, zajęcia wymagają od uczestników przyniesienia na warsztaty słów (dziecięcych wynalazków słownych) zgodnie z hasłem spotkania „Przynieście Wasze słowa na warsztaty w bibliotece!”.

Cele warsztatu:

- uczestnicy gromadzą rodzinne zwroty i wyrażenia, tworząc słownik domowy;

- uczestnicy poznają funkcję języka, jako narzędzia komunikacji;

- uczestnicy odkrywają twórcze możliwości mowy podczas zabaw ze słowami;

- uczestnicy potrafią nadać własne znaczenie wyrazom słowotwórczym, sugerując się ich nazwą i brzmieniem;

- uczestnicy potrafią wyrazić rysunkiem znaczenie słowa.

Metody pracy:

burza mózgów, gry dydaktyczne, rozmowy, zagadki, zabawa z kostkami edukacyjnymi, praca plastyczna.

Materiały:

wydruk załączników nr 1 (napis SŁOWNIK DOMOWY), nr 2 (KARTY Z ILUSTRACJAMI), nr 3 (KARTY Z HASŁAMI), nr 4 (hasło do strony tytułowej SŁOWNIKA DOMOWEGO), nr 5 (dziecięce słowotwory), przygotuj kostki dydaktyczne „Wynalazki słowne” (instrukcja), książka Jak przekręcać i przeklinać (Michał Rusinek, Znak), książka Aciumpa (Catarina Sobral, Wydawnictwo Dwie Siostry), prezentacja multimedialna z ilustracjami z wyżej wymienionych książek, złożony w harmonijkę arkusz papieru dla każdego uczestnika, który posłuży do stworzenia słownika, kredki, mazaki, kleje, papiery kolorowe, pastele olejne, nożyczki, kartki z bloku technicznego A4 dla każdego dziecka i wszelkie dostępne materiały plastyczne.

Formy pracy: praca indywidualna, praca w zespołach rodzinnych.

Przed zajęciami:

Przygotuj salę do warsztatów tak, aby podczas pierwszej części spotkania wszyscy siedzieli na podłodze w kole. Zorganizuj przestrzeń w ten sposób, by po środku było miejsce na odpowiednie materiały. Jeśli skorzystasz z prezentacji multimedialnej z ilustracjami, potrzebny Ci będzie komputer i rzutnik. Drugą część warsztatów (plastyczną) wygodnie będzie realizować przy stołach.

Przebieg zajęć:

Część I. Wprowadzenie (5 minut)

1. Powitaj uczestników i poinformuj o tym, że podczas spotkania będziemy przyglądać się słowom. Wyrazimy je rysunkiem, poszukamy ich znaczenia, a także stworzymy słownik domowy.

Część II. Rozgrzewka

Proponujemy wybrać z tej części dwa ćwiczenia, w tym jedno integracyjne. 

Ćwiczenie 1. Imiona

Do ćwiczenia potrzebna jest piłeczka lub coś do rzucania. Pierwsza osoba bierze piłeczkę i podaje swoje imię i jedną swoją cechę, której nazwa zaczyna się pierwszą literą imienia (np. Maja – mądra, mocna, marudna, miła, marzycielska). Potem rzuca piłeczkę do następnej osoby, ta się przedstawia i zabawa trwa, dopóki wszyscy się nie przestawią. Wtedy piłeczka wędruje w odwrotną stronę: każdy odrzuca piłkę osobie, od której ją wcześniej dostał. Jednocześnie wymawia imię tej osoby i cechę, którą podała. 

Ćwiczenie 2. Wąż imion

Pierwsza osoba wymawia swoje imię i jedną rzecz o sobie (co lubi, czym się interesuje, czy ma rodzeństwo itp.). Następnie przedstawia się osoba, która ma w imieniu choć jedną wspólną literkę, np. po Tomku może przedstawić się Ola, Karolina, Włodek…

Ćwiczenie 3. Słownik domowy

Rozłóż na podłodze pocięty napis SŁOWNIK DOMOWY (załącznik nr 1) i poproś chętne dziecko o sprawdzenie, jakie inne słowa można ułożyć z tych liter.  Młodsze dzieci, które nie potrafią jeszcze czytać, poproś o przestawienie kilku liter, a rodzica o odczytanie nowo powstałego wyrazu. Podczas zadania przeliczamy słowa, które udaje nam się ułożyć.

Ćwiczenie 4. Słowotok  

Poinformuj dzieci, że za chwilę spróbujemy ocenić, ile słów znają ich rodzice. Chętny rodzic ma w 30 sekund wymienić jak największą liczbę słów, które przychodzą mu do głowy. Pozostali uczestnicy starają się liczyć i zapamiętać wynik. Poproś dzieci, aby oszacowały liczbę słów, które ich zdaniem znają rodzice. Możesz pomóc im w podjęciu decyzji i poprosić o podniesienie ręki dzieci, które uważają, że tych słów jest mniej niż 5000 i te, które uważają, że słów jest więcej niż 5000. Zapoznaj uczestników z danymi związanymi z używaniem słów. Według szacunków przeciętny Polak używa ok. 10 000 słów, biernie zna ok. 30 000 słów (słownik bierny oznacza liczbę słów rozumianych, ale niekoniecznie używanych).  Zasób słów u ośmiolatka to ok. 3600 słów, u dziesięciolatka – 5400 słów[1].

Część III. Język pod lupą

Proponujemy wybrać z tej części jedno lub dwa ćwiczenia. 

Ćwiczenie 1. ILUSTRACJE

Wskaż uczestnikom przygotowane wcześniej KARTY Z ILUSTRACJAMI (załącznik nr 2), które rozłożone są na podłodze (karty ułożone są w dwóch rzędach obrazkiem ku dołowi). Poinformuj, że są to ilustracje ze słownika i za chwilę trzeba będzie odkryć ilustracje i je nazwać. Poproś, aby do kart podeszły dwie osoby (po jednej z każdej ze stron) i na dany sygnał odkryły kartę w swoim rzędzie. Zadanie polega na jak najszybszym zareagowaniu i nazwaniu obrazków. Okazuje się, że każdy przedmiot ma swoją nazwę, a jedno słowo może mieć wiele znaczeń. Na kartach widnieją: klucz (narzędzie do otwierania i zamykania zamków; narzędzie do dokręcania śrub), balon (przedmiot z gumy wypełniony powietrzem; statek powietrzny), wąż (gad; długa, giętka rura doprowadzająca wodę), golf (sweter, kołnierz; gra sportowa), kosz (pojemnik, zwykle z wikliny, służący do noszenia lub przechowywania czegoś; w koszykówce: metalowa obręcz z siatką otwartą u dołu, do której zawodnicy wrzucają piłkę). Chociaż wyrazy tak samo brzmią, mają odmienne znaczenie. Pokaż uczestnikom przygotowane wcześniej KARTY Z HASŁAMI (załącznik nr 3) i poproś chętne dzieci, aby dopasowały tekst (nazwę) do ilustracji.

Ćwiczenie 2. Jak wygląda…?

Poproś dzieci o wylosowanie karteczek z hasłami, na których znajdują się dziecięce słowostwory z książeczki Michała Rusinka Jak przekręcać i przeklinać, np. CHULIGATOR, POMINDOREK, GOŁĘSI, DINOŻARŁY. Porozmawiaj z uczestnikami na temat skojarzeń, które mają z tymi sformułowaniami, poproś, aby opisały lub narysowały te dziwne stwory. Na zakończenie pokaż ilustracje i przeczytaj wiersze Chuligator, Pomindorek, Gołęsi, Dinożarły.

Część IV. Język jako maszyna do tworzenia słów

Proponujemy wybrać z tej części dwa ćwiczenia. 

Ćwiczenie 1. Aciumpa

Jeśli w bibliotece dysponujecie książką Aciumpa (sł. i il. Catarina Sobral, przekład Tomasz Pindel, Wydawnictwo Dwie Siostry), przeczytaj ją wspólnie z uczestnikami, a ilustracje pokaż na ekranie multimedialnym. Poinformuj uczestników o tym, że język może informować o wszystkim: o tym, co jest, i o tym, czego nie ma; za pomocą słów możemy przekazać każdą historię.

Ćwiczenie 2. Wynalazki słowne

Przygotuj kostki dydaktyczne „Wynalazki słowne” (instrukcja). Do gry potrzebne są trzy kostki: pierwsza z wypisanymi na jej ścianach przyimkami (od, pod, za, po, przy, ponad); druga z wypisanymi słowami (klucz, balon, deszcz, język, nos, golf); trzecia z końcówkami (-owy, -ownia, -ownik, - arnia, -anka). Poproś chętne dziecko, aby rzuciło kostkami, a następnie przeczytało wylosowany wyraz i nadało znaczenie – możesz też poprosić, by nad znaczeniem zastanowili się wszyscy uczestnicy, by zapobiec stresującej dla dziecka sytuacji.

Ćwiczenie 3. Lepsze słowa

Zapytaj dzieci i opiekunów, z jakimi słowami kojarzą im się banalne wyrazy, takie jak stół, krzesło, szafa, rower, herbata.  Poproś, by każda grupa (rodzina lub grupy mieszane) pobawiła się w słowotwórstwo i zaproponowała ciekawsze nazwy dla tych rzeczy. Możesz podać przykład długopisu: to przedmiot, który długo pisze; linijka oznacza coś, bo pomaga tworzyć proste linie itp. Możesz podpowiadać uczestnikom, zadając im pytania: co ten przedmiot przypomina? do czego służy? kto z niego korzysta i w jakiej sytuacji? Podzielcie się nawzajem najbardziej udanymi przykładami.

Propozycja modyfikacji: możecie też wziąć na warsztat słowa, które są zapożyczeniami z innych języków, np. weekend, telefon, postity (karteczki samoprzylepne), bidon itp.

Ćwiczenie 4. Stwory językowe

Wybierz kilka obrazków fantastycznych stworów, np. z demonologii słowiańskiej, książek i gier fantasy). Zapytaj, z jakimi zwierzętami kojarzy się to stworzenie, jaka jest jego magiczna moc, co robi, jakie budzi uczucia itp. Poproś, by uczestnicy nazwali te istoty. Ciekawym  wstępem do tego ćwiczenia jest pokazanie obrazka Jabberwocky z wiersza Lewisa Carolla i podanie jego nazw po polsku (stworzonych przez poszczególnych tłumaczy poezji Carolla): Żabrołak, Dziwolęk, Dżabbersmok, Dziaberłak, Żubrowołk, Dżabrokłap.

Część V. Język rodzinny

Proponujemy przeprowadzić oba ćwiczenia w tej części, ponieważ jest to kluczowa część zajęć.

Ćwiczenie 1. Fiufiułki

Zapytaj dzieci, czy potrafią odgadnąć, czym są:

- fafaczka = prysznic, który robi ffffff;

- fiufiułki = jaskółki

- tupaszki = tupiące stópki;

- przysiędek = taboret;

- szyjak = szalik

- kapciapa = taka kanciapa, w której trzyma się kapcie

Wyjaśnij, że słowa te pochodzą ze słownika domowego Igi, Łucji, Zofii… Poproś, aby chętne rodziny opowiedziały, jakie słowa przyniosły do biblioteki i wyjaśniły ich znaczenie. Mogą to być domowe powiedzonka, wyrażenia związane z jedzeniem, nazwy sprzętów domowych, wyrazy będące efektem przekręcenia słów i deformacji językowych np. pampaj (tramwaj), lolot (samolot). (15 minut)

Ćwiczenie 2. Komisja ds. Słowostworów Języka Polskiego

Poproś, by każda rodzina spisała na karteczce swoje rodzinne słowostwory. Wyjaśnij, że zadaniem rodziny będzie wybranie jednego słowa, które mogłoby przydać się innym użytkownikom polszczyzny.

Rozdaj uczestnikom kartę pracy z czterema kolumnami i miejscem na wpisanie rodzinnych słowostworów. Wyjaśnij, jakie jest znaczenie poszczególnych kryteriów – możecie wspólnie spróbować uzupełnić tabelkę dla słówek piekantny i plącza. Potem każda rodzina sama ocenia swoje rodzinne słowostwory i wybiera słówko, które jest najciekawsze i z którym będzie pracować w dalszej części spotkania.

Część VI. Obrazkowe historie o słowach

Wyjaśnij, że teraz każda rodzina stworzy własny słownik domowy.  Znajdą się w nim słowa, których jeszcze nie ma w żadnym słowniku – rodzinne słowa i wyrażenia np. leśna kanapka, która przywołuje miłe wspomnienia z wycieczki i określa kanapkę złożoną z dwóch kawałków chleba; plącza, które przypominają o labiryncie i plątaninie pnączy do pokonania; zapiątek, którym definiuje się w danej rodzinie weekend. Być może będą czułe określenia członków rodziny, zwierząt; imiona i pseudonimy wyłącznie do użytku domowego (Zofirek od Zosi), słowa związane z przytulaniem i innymi rytuałami bliskości, będące wyrazem troski (tuliś od przytulania). Rozdaj uczestnikom sztywne kartki A4, kredki, mazaki, ołówki i zachęć do stworzenia wspólnie z rodzicami własnego słownika – SŁOWNIKA DOMOWEGO. Poproś, aby uczestnicy oprócz zakomponowania obrazka zapisali znaczenie słowa, a na zakończenie wkleili tak przygotowaną ilustrację do słownika.

Propozycja modyfikacji: możesz zaproponować grupie trudniejszą wersję tego ćwiczenia. Pokaż kilka przykładów obrazków, które pokazują, jak rysunek oddaje sens słowa, np. rysunek słowa Plącza [ML1] lub obrazki z internetu: http://gimwlub.edu.pl/gimwp/index.php/2017/02/02/kaligramy-my-w-to-gramy/dsc_0091/

Potem poproś, by każda rodzina powiesiła swoje słówko na ścianie. Reszta osób dostaje karteczki samoprzylepne i może doklejać do słów innych rodzin swoje skojarzenia:

Runda 1: Jakie obrazy kojarzą się z tym słowem: np. tuliś – miś, przytulanie, rodzina

Rundka 2: Jaki kolor kojarzy się z tym słowem?

Rundka 3: Jakie to słowo jest w dotyku (gładkie, pluszowe…) lub jaki ma zapach?

Rundka 4: Jakie emocje wywołuje lub przywołuje na myśl (miłość, radość, ciepło, bliskość)

Potem każda rodzina wraca do swojego słowa, czyta skojarzenia i zainspirowana tymi słowami rysuje swoje słowo tak, by nawiązywało ono do różnych skojarzeń.

Część VII. Podsumowanie

Na zakończenie poproś uczestników, aby usiedli w kole i zaprezentowali swoje prace. Podziękuj za wspólnie spędzony czas. Możecie stworzyć  galerię słowników rodzinnych.

Źródła:

Czelakowska D., Metodyka edukacji polonistycznej dzieci w wieku wczesnoszkolnym, Kraków 2016, IMPULS.